อาจารย์ประจำวิชาอภิธาน บทที่ ๓ ภูกัณฑ์ โดย พระมหาโกมล กมโล อาจารย์ประจำวิชาอภิธาน

วิชอภิธาน ความนำ ในบทนี้ จะกล่าวเฉพาะภูกัณฑ์อันเป็นกัณฑ์ที่ ๒ ในคัมภีร์มีจำนวน ๕๑๑ คาถา แต่จะนำมาจัดการเรียนการสอน ในรายวิชาอภิธานนี้เพียง ๓๐ คาถา ประกอบด้วยคำศัพท์เหล่านี้ ๓.๑ แคว้น ๒๑ แคว้น ๓.๒ เมืองสาขา, หัวเมือง, เมืองขึ้น, ประเทศราช ๓.๓ มนุษย์ ๖ ศัพท์ ๓.๔ บุรุษ, ผู้ชาย, เพศชาย ๔ ศัพท์ ๓.๕ บัณฑิต, นักปราชญ์, คนฉลาด ๒๕ ศัพท์ ๓.๖ พระราชา, พระเจ้าแผ่นดิน, ผู้ปกครอง ๑๓ ศัพท์ ๓.๗ ฉันท์, โคลง, กลอน ๓.๘ ทานวัตถุ ๑๐ อย่าง ๓.๙ ทองคำ ๑๓ ศัพท์ ๓.๑๐ ทองคำ ๔ ชนิด ๓.๑๑ นายช่าง ๕ หมู่ ๓.๑๒ ทาส ๔ พวก ๓.๑๓ ป่าทั่วไป, ดง ๗ ศัพท์ ๓.๑๔ ป่าใหญ่, ป่าทึบ, ป่าดงดิบ ๒ ศัพท์ ๓.๑๕ สวน, สวนสาธารณะ, สวนหย่อม ๒ ศัพท์ ๓.๑๖ ภูเขาสัตตบรรพต ๗ ๓.๑๗ ภูเขาทิศตะวันออก ๒ ศัพท์ ๓.๑๘ ภูเขาทิศตะวันตก ๓ ศัพท์ ๓.๑๙ ภูเขาหิมาลัย ๒ ศัพท์ ๓.๒๐ ภูเขาที่เป็นยอดของเทือกเขาหิมาลัย ๕ ๓.๒๑ พื้นที่ราบบนภูเขา, ที่ราบสูง ๒ ศัพท์ ๓.๒๒ หมู่, คณะ, กอง, พรรค, การรวบรวม ๒๙ ศัพท์

ต่อ ๓.๒๓ นรก, ทุคติ ๓ ศัพท์ ๓.๒๔ นรกใหญ่ ๘ ขุม วิชาอภิธาน ต่อ ๓.๒๓ นรก, ทุคติ ๓ ศัพท์ ๓.๒๔ นรกใหญ่ ๘ ขุม ๓.๒๕ น้ำ ๑๕ ศัพท์ ๓.๒๖ โคลน, ตม ๕ ศัพท์ ๓.๒๗ ทราย ๖ ศัพท์ ๓.๒๘ ฝั่งโน้น, ฝั่งตรงข้าม, ฝั่งนอก ๓.๒๙ ฝั่งนี้, ฝั่งใน ๒ ศัพท์ ๓.๓๐ แพ, แพขนานยนต์ ๕ ศัพท์ ๓.๓๑ ใส, สะอาด ๓ ศัพท์ ๓.๓๒ ชาวประมง, คนจับปลา ๕ ศัพท์ ๓.๓๓ ปลา ๖ ศัพท์ ๓.๓๔ ปลา ๑๓ ชนิด ๓.๓๕ ปลาขนาดใหญ่, ปลายักษ์ ๗ ชนิด ๓.๓๖ แม่น้ำ ๖ สาย ๓.๓๗ แม่น้ำคงคา ๒ ศัพท์ ๓.๓๘ ปากน้ำ, ปากอ่าว ๒ ศัพท์

๓.๑ แคว้น ๒๑ แคว้น ๒๑           คนฺธารา กุรู วชฺชี สกฺกา วิชาอภิธาน TEN คนฺธารา   ONE กุรู  NINE วชฺชี  TWO สกฺกา ๒๑ EIGHT ปญฺจาลา   THREE โกสลา SEVEN อวนฺตี  FOUR มคธา  SIX กลิงฺคา   FIVE สิวี

ต่อ ๒๑            ปณฺฑู กาสี เจตโย กสฺมีรา วงฺคา สีหลา วิชาอภิธาน ต่อ TWENTY-ONE ปณฺฑู  TWENTY กาสี   ELEVEN เจตโย NINETEEN กสฺมีรา   ๒๑ TWELVE วงฺคา EIGHTTEEN สีหลา   THIRTHEEN วิเทหา SEVENTEEN องฺคา   FOURTEEN กมฺโพชา SIXTEEN ภคฺคา   FIFTEEN มทฺทา

๓.๒ เมืองสาขา, หัวเมือง, เมืองขึ้น, ประเทศราช ๒๐ เมือง วิชาอภิธาน TEN สาคลา   ONE พาราณสี  NINE จมฺปา  TWO สาวตฺถี ๒๐ EIGHT ตกฺกสิลา   THREE เวสาลี SEVEN อุชฺเชนี  FOUR มิถิลา  SIX โกสมฺพี   FIVE อาฬวี

ต่อ ๒๐           กุสินารํ สุสุมารคิรํ สงฺกสฺสํ ราชคหํ วิชาอภิธาน TWENTY กุสินารํ   ELEVEN สุสุมารคิรํ NINETEEN สงฺกสฺสํ   ๒๐ TWELVE ราชคหํ EIGHTTEEN เชตุตฺตรํ   THIRTHEEN กปิลวตฺถุ SEVENTEEN ปาฏลิปุตฺตํ   FOURTEEN สาเกตํ SIXTEEN อุกฺกฏฺฐา   FIFTEEN อินฺทปตฺตํ

๓.๓ มนุษย์ ๖ ศัพท์ ๖       นโร มนุสฺโส มนุโช มานุโส มานโว, มาณโว วิชาอภิธาน SIX นโร   ๖ ONE มนุสฺโส FiVE มนุโช   TWO มานุโส FOUR มานโว, มาณโว   THREE มจฺโจ

๓.๔ บุรุษ, ผู้ชาย, เพศชาย ๔ ศัพท์ วิชาอภิธาน FOUR โปริโส   ONE โปโส ๔ THREE ปุริโส   TWO ปุมา

๓.๕ บัณฑิต, นักปราชญ์, ผู้รู้, คนฉลาด ๒๕ ศัพท์ วิชาอภิธาน ๑๓) วิสารโท ๑) ปณฺฑิโต ๒) พุโธ ๑๔) เมธาวี ๑๕) มติมา ๓) วิทฺวา ๔) วิภาวี ๑๖) ปญฺโญ ๑๗) วิญฺญู ๕) สนฺโต ๖) สปฺปญฺโญ ๑๘) วิทุโร ๑๙) วิทู ๗) โกวิโท ๘) ธีมา ๒๐) ธีโร ๒๑) วิปสฺสี ๙) สุธี ๑๐) กวิ, กวี ๒๒) โทสญฺญู ๒๓) พุทฺโธ ๑๑) พฺยตฺโต ๑๒) วิจกฺขโณ ๒๔) ทพฺโพ ๒๕) วิทฺทสุ

๓.๖ พระราชา, พระเจ้าแผ่นดิน, ผู้เป็นใหญ่ในประเทศ, ผู้ปกครอง ๑๓ ศัพท์ วิชาอภิธาน ๑) ราชา ๒) ภูปติ ๓) ภูปาโล ๔) ปตฺถิโว ๕) นราธิโป ๖) ภูนาโถ ๗) ชคติปาโล ๘) ทิสมฺปติ ๙) ชนาธิโป ๑๐) รฏฺฐาธิโป ๑๑) นรเทโว ๑๒) ภูมิโป ๑๓) ภูภุโช

๓.๙ ทองคำ ๑๓ ศัพท์ ๑) สุวณฺณํ ๒) กนกํ ๓) ชาตรูปํ ๔) โสณฺณํ ๕) กญฺจนํ ๓.๙ ทองคำ ๑๓ ศัพท์ วิชาอภิธาน ๑) สุวณฺณํ ๒) กนกํ ๓) ชาตรูปํ ๔) โสณฺณํ ๕) กญฺจนํ ๖) สตฺถุวณฺโณ ๗) หริ ๘) กมฺพุ ๙) จารุ ๑๐) เหโม ๑๑) หาฏโก ๑๒) ตปนิโย ๑๓) หิรญฺญํ

๓.๑๐ ทองคำ ๔ ชนิด    สิงคี ชมฺพุนทํ สาตกุมภํ จามีกโร วิชาอภิธาน ๔ ๓ ๒  ๑  

๓.๑๑ นายช่าง ๕ หมู่    จมฺมกาโร นหาปิโต รชโก ตนฺตวาโย ตจฺฉโก วิชาอภิธาน ๓.๑๑ นายช่าง ๕ หมู่ จมฺมกาโร นหาปิโต รชโก ตนฺตวาโย ๕ ๔ ตจฺฉโก ๓ ๒  ๑  

๓.๑๒ ทาส ๔ พวก    กรมรานีโต ทาสพฺโยปคโต ธนกฺกีโต อนฺโตชาโต วิชาอภิธาน ๓.๑๒ ทาส ๔ พวก กรมรานีโต ทาสพฺโยปคโต ธนกฺกีโต ๔ อนฺโตชาโต ๓ ๒  ๑  

๗ ๓.๑๓ ป่าทั่วไป, ดง ๗ ศัพท์ อรญฺญํ คหนํ กานนํ วิปินํ ทาโย วนํ วิชาอภิธาน อรญฺญํ ๑ ๔ คหนํ ๗ กานนํ ๒ ๕ วิปินํ ทาโย ๓ ๖ วนํ ๗ อฏวิ, อฏวี

๗ ๓.๑๖ ภูเขาสัตตบรรพต ๗ คือ คิชฺฌกูโฏ อิสิคิลิ เวภาโร วิญฺโฌ เวปุลฺโล ๓.๑๖ ภูเขาสัตตบรรพต ๗ คือ วิชาอภิธาน คิชฺฌกูโฏ ๑ ๔ อิสิคิลิ ๗ เวภาโร ๒ ๕ วิญฺโฌ เวปุลฺโล ๓ ๖ ปณฺฑโว ๗ วงฺโก, วงฺกโต

๕ ๓.๒๐ ภูเขาที่เป็นยอดของเทือกเขาหิมาลัย ๕ คนฺธมาทโน กาฬกูโฏ เกสาโล วิชาอภิธาน คนฺธมาทโน ๑ ๕ กาฬกูโฏ ๕ เกสาโล ๒ ๔ สุทสฺสโน จิตฺตกูโฏ ๓

๒๙ ๓.๒๒ หมู่, คณะ, กอง, พรรค, การรวบรวม, การสะสม, การสมคบ ๒๙ ศัพท์ วิชาอภิธาน สมูโห ๑ ๒๓ กทมฺพกํ ๘ โอโฆ ฆฏา ๑๕ ๒๔ พฺยูโห ๑๙ ปุญฺโช คโณ ๒ ๙ วิสโร ๒๕ วิตานํ สงฺฆาโต ๓ ๒๙ ๑๐ นิกโร สมิติ ๑๖ ๒๐ สมวาโย สมุทาโย ๔ ๑๑ จโย สํหติ ๑๗ ๒๑ ปูโค ๑๒ กาโย สญฺจโย ๕ ๒๖ คุมฺโพ, คุมฺพํ ๒๗ กลาโป สนฺโทโห ๖ ๑๓ ขนฺโธ ราสิ ๑๘ ๒๘ ชาลํ ๒๒ ชาตํ นิวโห ๗ ๒๙ มณฺฑลํ ๑๔ สมุทโย

๘ ๓.๒๔ นรกใหญ่ ๘ ขุม สญฺชีโว กาฬสุตฺโต มหาโรรุโว โรรุโว ปตาปโน อวีจิ วิชาอภิธาน สญฺชีโว ๑ ๒ กาฬสุตฺโต ๘ มหาโรรุโว ๓ ๔ โรรุโว ปตาปโน ๕ ๖ อวีจิ สงฺฆาโต ๗ ๘ ตาปโน

๑๕ ๓.๒๕ น้ำ ๑๕ ศัพท์ อาโป อณฺโณ ปโย นีรํ ชลํ วนํ วาริ วาลํ ปานียํ โตยํ วิชาอภิธาน อาโป ๑ ๘ อณฺโณ ปโย ๒ ๙ นีรํ ๑๕ ชลํ ๓ ๑๐ วนํ วาริ ๔ ๑๑ วาลํ ปานียํ ๕ ๑๒ โตยํ สลิลํ ๖ ๑๓ อมฺพุ ทกํ ๗ ๑๔ อุทกํ ๑๕ กํ

๕ ๓.๒๖ โคลน, ตม ๕ ศัพท์ ชมฺพาโล กลลํ ปงฺโก จิกฺขลฺลํ กทฺทโม ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ วิชาอภิธาน ชมฺพาโล ๑ ๒ กลลํ ๕ ปงฺโก ๓ ๔ จิกฺขลฺลํ ๕ กทฺทโม

๖ ๓.๒๗ ทราย ๖ ศัพท์ ปุฬินํ วาลุกา วณฺณุ มรุ อุรุ สิกตา ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ วิชาอภิธาน ปุฬินํ ๑ ๒ วาลุกา ๖ วณฺณุ ๓ ๔ มรุ อุรุ ๕ ๖ สิกตา

๕ ๓.๓๐ แพ, แพขนานยนต์ ๕ ศัพท์ อุฬุมฺโป ปฺลโว กุลฺโล ตโร ปจฺจรี ๑ ๒ ๓ ๔ วิชาอภิธาน อุฬุมฺโป ๑ ๒ ปฺลโว ๕ กุลฺโล ๓ ๔ ตโร ๕ ปจฺจรี

๕ ๓.๓๒ ชาวประมง, คนจับปลา ๕ ศัพท์ ธีวโร มจฺฉิโก มจฺฉพนฺโธ เกวฏฺโฏ วิชาอภิธาน ธีวโร ๑ ๒ มจฺฉิโก ๕ มจฺฉพนฺโธ ๓ ๔ เกวฏฺโฏ ๕ ชาลิโก

๖ ๓.๓๓ ปลา ๖ ศัพท์ มจฺโฉ มีโน ชลจโร ปุถุโลโม อมฺพุโช ฌโส ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ วิชาอภิธาน มจฺโฉ ๑ ๒ มีโน ๖ ชลจโร ๓ ๔ ปุถุโลโม อมฺพุโช ๕ ๖ ฌโส

๑๓ ๓.๓๔ ปลา ๑๓ ชนิด โรหิโต สตฺตวงฺโก มคฺคุโร สวงฺโก สิงฺคี, สิงฺคุ วิชาอภิธาน โรหิโต ๑ ๗ สตฺตวงฺโก มคฺคุโร ๒ ๘ สวงฺโก ๑๓ สิงฺคี, สิงฺคุ ๓ ๙ นฬมีโน พลโช ๔ ๑๐ คณฺฑโก มุญฺโช ๕ ๑๑ สุสุกา ปาวุโส ๖ ๑๒ สผรี ๑๓ มกโร

๗ ๓.๓๕ ปลาขนาดใหญ่, ปลายักษ์ ๗ ชนิด ติมิ ติมินนฺโท ติมิงฺคโล อชฺฌาโรโห วิชาอภิธาน ติมิ ๑ ๕ ติมินนฺโท ติมิงฺคโล ๒ ๗ ๖ อชฺฌาโรโห ติมิรปิงฺคโล ๓ ๗ มหาติมิ อานนฺโท ๔

๖ ๓.๓๖ แม่น้ำ ๖ สาย สรนฺตี สริตา นินฺนคา อาปคา สินฺธุ นที ๑ ๔ ๒ ๕ ๓ ๖ วิชาอภิธาน สรนฺตี ๑ ๔ สริตา ๖ นินฺนคา ๒ ๕ อาปคา สินฺธุ ๓ ๖ นที