การเปลี่ยนแปลงที่ผันกลับได้ (Reversible change) การเปลี่ยนแปลงบางอย่างเกิดขึ้นแล้ว สามารถย้อนกลับสู่สภาวะเดิมได้ ดังตัวอย่าง การที่ของเหลวเปลี่ยนสถานะเป็นไอ และไอก็ควบแน่นกลับมาเป็นของเหลวอย่างเดิม การที่น้ำกลายเป็นไอน้ำเมื่อได้รับความร้อน และไอน้ำกลั่นตัวกลับมาเป็นน้ำ เมื่ออุณหภูมิลดลง นี้เป็น การเปลี่ยนแปลงที่ผันกลับได้

ปฏิกิริยาผันกลับได้ (Reversible reaction) ในปฏิกิริยาเคมีหนึ่งๆ นั้น เมื่อพิจารณาดูว่าปฏิกิริยาจะเกิดไปได้สิ้นสุดหรือไม่นั้น ให้ถือว่า ถ้าปฏิกิริยาเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อแล้ว ปฏิกิริยาจะเกิดสมบูรณ์ได้สารผลิตภัณฑ์ แต่ในบางปฏิกิริยา เมื่อเกิดสารผลิตภัณฑ์แล้ว สารผลิตภัณฑ์มีการเปลี่ยนแปลงกลับมาเป็นสารตั้งต้นได้ ปฏิกิริยานี้เรียกว่า ปฏิกิริยาที่ผันกลับได้

ปฏิกิริยาที่สารตั้งต้นเปลี่ยนไปเป็นสารผลิตภัณฑ์ เรียกว่า ปฏิกิริยาไปข้างหน้า (Forward reaction) ปฏิกิริยาที่สารผลิตภัณฑ์เปลี่ยนมาเป็นสารตั้งต้น เรียกว่า ปฏิกิริยาย้อนกลับ (Reverse reaction) ปฏิกิริยาไปข้างหน้าและปฏิกิริยาย้อนกลับนี้เขียนแทน ด้วยลูกศรไปและกลับ ( ) ซึ่งแสดงว่า เป็น ปฏิกิริยาที่ผันกลับได้

เช่น การที่เกลือแกง (NaCl) ซึ่งเป็นของแข็งละลายในน้ำ เกิดการแตกตัวเป็นโซเดียมไอออน (Na+) และคลอไรด์ไอออน (Cl-) และการตกผลึกของโซเดียมไอออนกับคลอไรด์ไอออนกลับมาเป็นโซเดียมคลอไรด์ ดังนี้ NaCl (s)  Na+ (aq) + Cl- (aq) (การแตกตัว) Na+ (aq) + Cl- (aq)  NaCl (s) (การตกผลึก) การเปลี่ยนแปลงนี้เป็นการเปลี่ยนแปลงผันกลับของของแข็งไปเป็นของเหลว และของเหลวเปลี่ยนกลับมาเป็นของแข็ง เขียนแสดงได้ดังนี้ NaCl (s) Na+ (aq) + Cl- (aq)

คำถาม การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นในระบบต่อไปนี้ มีการเปลี่ยนแปลงแบบผันกลับได้หรือไม่ เพราะเหตุใด ก. การเผาผลึกของคอปเปอร์ (II) ซัลเฟตในหลอดที่ปิดสนิท ข. ปรอทในเทอร์โมมิเตอร์ ค. ถ้วยแก้วใส่น้ำแข็งตั้งทิ้งไว้ในห้อง ง. การเผาโพแทสเซียมเปอร์แมงกาเนตในถ้วยกระเบื้อง จ. กระติกใส่น้ำเดือดลงไปแล้วปิดฝาแน่น ฉ. น้ำอัดลมในขวดที่ยังไม่ได้เปิดฝา

เฉลย ก. การเผาผลึกของคอปเปอร์ (II) ซัลเฟตในหลอดที่ปิดสนิท เป็น การเปลี่ยนแปลงที่ผันกลับได้ CuSO4 .5H2O(s) CuSO4(s) + 5H2O(g) สีน้ำเงิน สีขาว(จุนสีสะตุ) เมื่อให้ความร้อนกลับผลึกของคอปเปอร์ (II) ซัลเฟต ซึ่งมีสีน้ำเงิน น้ำจะถูกดึงออกจากผลึกได้เป็น CuSO4 หรือจุนสีสะตุ ซึ่งมีสีขาว เมื่อหยุดให้ความร้อน น้ำจะรวมตัวกับ CuSO4 กลับมากลายเป็น CuSO4 .5H2O ซึ่งมีสีน้ำเงิน

เฉลย ข. ปรอทในเทอร์โมมิเตอร์ เป็นการเปลี่ยนแปลงที่ผันกลับ ได้ การกลายเป็นไอของปรอท และการที่ไอปรอทเปลี่ยนกลับมาเป็นของเหลวนั้น คือการเปลี่ยนแปลงสถานะที่ผันกลับได้ ค. ถ้วยแก้วใส่น้ำแข็งตั้งทิ้งไว้ในห้อง เป็นการเปลี่ยนแปลงแบบผันกลับไม่ได้ น้ำแข็งจะละลายในน้ำ ไม่มีการเปลี่ยนแปลงกลับมาเป็นของแข็งได้

เฉลย ง. การเผาโพแทสเซียมเปอร์แมงกาเนตในถ้วยกระเบื้อง เป็นปฏิกิริยาผันกลับไม่ได้ KMnO4(s)  KMnO2(s) + O2(g) O2 จะแพร่ออกไปสู่อากาศ จ. กระติกใส่น้ำเดือดลงไปแล้วปิดฝาแน่น เป็นการเปลี่ยนแปลงที่ผันกลับได้ คือ เป็นการเปลี่ยนแปลงระหว่างไอน้ำเป็นน้ำ และจากน้ำเป็นไอน้ำ ซึ่งเป็นการเปลี่ยนสถานะ H2O (g) H2O (l)

เฉลย ฉ. ในขวดน้ำอัดลมที่ยังไม่เปิดฝาเป็นการเปลี่ยนแปลงที่ผันกลับได้ น้ำนั้นจะรวมอยู่กับก๊าซ CO2 เป็นกรดคาร์บอนิก H2CO3 ซึ่งก๊าซ CO2 นี้บางส่วนจะหนีออกไปในที่ว่างเหนือระดับน้ำอัดลมในขวด และก๊าซ CO2 บางส่วนก็จะละลายกลับลงมาในน้ำอัดลมอีก H2CO3 (aq) H2O (l) + CO2 (g) กรดคาร์บอนิก ก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์