บทความเผยแพร่ความรู้ด้านการแพทย์แผนไทย บนเว็บไซต์ คณะการแพทย์แผนไทยอภัยภูเบศร เรียบเรียงโดย อ.พลอยชนก ปทุมานนท์ คณะการแพทย์แผนไทยอภัยภูเบศร มหาวิทยาลัยบูรพา
อโรคยศาลา
ความเป็นมา ศิลาจารึกของอาณาจักรขอม จารึกไว้ว่าประมาณ พ.ศ. 1725-1729 พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ทรงบำเพ็ญพระราชกุศลตาม ความเชื่อในพุทธศาสนา โดยสร้างสถานพยาบาลขึ้น102 แห่งบริเวณภาคตะวันออกเฉียงเหนือและบริเวณใกล้เคียงของไทย เรียกว่า “อโรคยศาลา”
อโรคยศาลา หรืออโรคยศาล ที่ทรงสร้างขึ้นเพื่อใช้เป็นที่รักษาพยาบาลตามท้องถิ่น ในอโรคยศาลามีการกำหนดผู้ทำหน้าที่รักษาพยาบาลไว้ชัดเจนได้แก่ หมอ พยาบาล เภสัช ผู้จดสถิติ ผู้ปรุงอาหารและยา ตามความเชื่อทางศาสนาพุทธลัทธิมหายานจะมีพิธีบวงสรวงพระไภสัชยคุรุไวฑูรย์ประภา โดยบูชาด้วยยาและอาหารก่อนแจกจ่ายให้ผู้ป่วย
พระไภสัชยคุรุไวฑูรย์ประภา รูปปั้นพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 พระไภสัชยคุรุไวฑูรย์ประภา รูปปั้นพระเจ้าชัยวรมันที่ 7
ปัจจุบันอโรคยศาลา ที่ยังเหลือเป็นปราสาทที่สมบูรณ์ที่สุด คือปรางค์กู่บ้านเขวา อำเภอเมือง จังหวัดมหาสารคาม ปรางค์กู่แห่งนี้สร้างด้วยศิลาแลง มีกำแพงสี่เหลี่ยมล้อมรอบ ทั้งสี่ด้าน มีซุ้มประตูอยู่บนแนวกำแพงด้านทิศตะวันออก ด้านในมีรูปแกะสลักด้วยหินทรายสีเทาสององค์ องค์หนึ่งคือ พระไภสัชยคุรุไวฑูรย์ประภา จึงมีการสันนิษฐานว่ากู่บ้านเขวาแห่งนี้เป็นศาสนสถานพุทธลัทธิมหายาน และเป็นอโรคยศาลา หรือสถานพยาบาลที่พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 แห่งอาณาจักรเขมร ทรงสร้างขึ้น
แม้บทบาทในการเป็นสถานที่รักษาพยาบาลตามท้องถิ่น จะหายไปตามกาลเวลา แต่สถานที่แห่งนี้ยังเป็นที่ยึดเหนี่ยวจิตใจ ความเชื่อ ความศรัทธาของชาวบ้านและชุมชนใกล้เคียง ซึ่งเห็นได้จากที่มีการนำดอกไม้ ธูป เทียน พวงมาลัย อาหาร ฯลฯมาไหว้ บูชา หรือถวายตามความเชื่อ นับว่าปรางค์กู่แห่งนี้เป็นแหล่งเรียนรู้ทางประวัติศาสตร์ที่น่าสนใจแห่งหนึ่ง