เรื่อง การทอผ้าห่มสี่เขา/ตะกอ ชื่อผู้จัดทำ นายปรีชา จันหา โรงเรียน กกตูมประชาสรรค์ รัชมังคลาภิเษก อำเภอดงหลวง จังหวัดมุกดาหาร

ก สาระสำคัญ ผ้าห่มสี่เขา หรือผ้าห่มสี่ตะกอ เป็นผ้าทอพื้นบ้านที่ผลิตจากฝ้าย ซึ่งเป็นวัตถุดิบ โดยผ่านกระบวนการทางภูมิปัญญาท้องถิ่น ทำให้เป็นเส้นด้ายแล้วนำมาทอด้วยมือ มีลักษณะเป็นผ้าทอลายดอกสองชั้น ลายนก ลายเครือ แบบพื้นบ้าน ซึ่งขนาดผ้าไม่ต่ำกว่า 110 x 220 ซม. ใช้เป็นผ้าห่ม และนำมาตัดเป็นเสื้อสวมใส่ เพื่อความสวยงามและทำให้ร่างกายได้รับความอบอุ่น

ข สารบัญ สาระสำคัญ ก การทอผ้าห่ม … หัวข้อ 2 … หัวข้อ 3 … หัวข้อ 4 … หัวข้อ 5 … หัวข้อ 6 … หัวข้อ 7 … หัวข้อ 8 … หัวข้อ 9 … หัวข้อ 10 … หัวข้อ 11 … หนังสืออ้างอิง ... ประวัติผู้จัดทำ ...

1 บทนำ การทอผ้าเป็นประเพณีของผู้หญิงที่สืบทอดกันมาช้านานเกือบทุกชุมชน แต่ละกลุ่มแต่ละเผ่าก็จะมีลักษณะและลวดลายการทอผ้าที่แปลกเป็นของตัวเองอย่างชัดเจน โดยเฉพาะผ้ามัดหมี่ ผ้าขิต ผ้าไหมหางกระรอก ผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอจะต้องเตรียมอุปกรณ์ในการทอให้พร้อม เพื่อความสะดวก สวยงามและรวดเร็ว ดังต่อไปนี้

อุปกรณ์การทอผ้าห่มสี่เขา/สี่ตะกอ 2 อุปกรณ์การทอผ้าห่มสี่เขา/สี่ตะกอ    กงฝ้าย เป็นอุปกรณ์สำหรับหมุนเพื่อกรอเส้นด้ายสีต่างๆเข้าหลอดด้าย มีลักษณะคล้ายกังหันลม มีเชือกผูกปลายไม้เพื่อให้ใช้ได้กับขนาดของม้วนของเส้นด้ายที่ไม่เท่ากัน มีแกนกลางวางบนฐานไม้สองข้าง หมุนได้

1  หลาหรือเหล็กใน           หลาหรือเหล็กใน เป็นอุปกรณ์กรอเส้นด้ายจากกวัก กง ใส่หลอด มีลักษณะเป็นวงกลม ใช้เชือกที่มีความหนืดผูกโยงกับเหล็กใน เพื่อปั่นให้หลอดหมุน ซึ่งจะหมุนด้ายจากกวักหรือกง มาเก็บไว้ในรูปของหลอดเพื่อเตรียมใช้ทอผ้าต่อไป

2  หลอดด้าย      หลอดด้าย เป็นอุปกรณ์สำหรับใช้ในการค้นเส้นด้าย โดยเส้นด้ายทุกเส้นจะถูกม้วนหรือพันเก็บไว้ในหลอด ซึ่งมีลักษณะเป็นหลอดยาวประมาณ 4-8 นิ้ว เส้นผ่าศูนย์กลาง ประมาณ 1 นิ้ว หลอดค้นทำจากไม้ไผ่

3 เฝือ/หลักค้น เฝือ/หลักค้น เป็นอุปกรณ์สำหรับพันเส้นด้ายที่ค้นตามจำนวนความยาวที่ต้องการมีลักษณะ เป็นสี่เหลี่ยมผืนผ้า กว้างประมาณ 2 เมตร ยาว 5-8 เมตร ที่หัวหลักค้นมีหลักสูงประมาณ 6 นิ้ว จำนวนประมาณ 20 หลักอยู่ทั้งสองด้าน

4 ฟืม ฟืม หรือฟันหวี มีลักษณะคล้ายหวีเป็นซี่เล็ก ๆ ทำด้วยโลหะหรือไม้ ยาวเท่ากับความกว้างของหน้าผ้า กรอบทำด้วยไม้หรือโลหะ แต่ละซี่ของฟืมจะเป็นช่องสำหรับสอดด้ายในแนวตั้ง (ยืน) เป็นการจัดเรียงด้ายให้ห่างกันตามความละเอียดของเนื้อผ้า เป็นส่วนที่ใช้กระทบให้เส้นด้ายที่ทอเรียงติดกันแน่นเป็นผืนผ้า ฟืมสมัยโบราณทำด้วยไม้แกะสลักเป็นรูปนกหรือเป็นลวดลายต่างๆ อย่างสวยงาม

เขาหูก หรือ ตะกอ / ตระกอ คือส่วนที่ใช้สอด 5 เขาหูก หรือ ตะกอ / ตระกอ คือส่วนที่ใช้สอด ด้ายเป็นด้ายยืน และแบ่งด้ายยืนออก เป็นหมู่ๆ สี ตาม ต้องการเพื่อที่จะพุ่งกระสวยเข้าหากันได้สะดวก เขาหูกมีอยู่ 2 อัน แต่ละอันเวลาสอดด้ายต้องสอดสลับกันไปเส้นหนึ่งเว้นเส้นหนึ่ง ที่เขาหูกจะมีเชือกผูกแขวนไว้กับด้านบน โดยผูกเชือก เส้นเดียวสามารถจะเลื่อนไปมาได้ส่วนล่างผูกเชือกติดกับคานเหยียบหรือตีนเหยียบไว้ เพื่อเวลา ต้องการดึงด้ายให้เป็นช่องก็ใช้เท้าเหยียบคานเหยียบนี้ คานเหยียบจะเป็นตัวดึงเขาหูกให้เลื่อนขึ้นลง ถ้าหากต้องการทอเป็นลายๆ ก็ต้องใช้คานเหยียบหลายอัน เช่น ลายสองใช้คานเหยียบ 4 อัน เรียก ทอ 4 ตะกอ ลายสามใช้คานเหยียบ 6 อัน เรียก ทอ 6 ตะกอ จำนวนตะกอที่ช่างทอผ้าเกาะยอใช้ มีตั้งแต่ 2–12 ตะกอ ผ้าผืนใดที่ทอหลายตะกอถือว่ามีคุณภาพดีมีลวดลายที่ละเอียด สวยงาม และมีราคาแพง

6 กระสวย กระสวย คือไม้ที่เป็นรูปตรงกลางใหญ่เรียวตรงปลายทั้งสองข้าง และมีร่องสำหรับใส่หลอดด้ายพุ่ง ใช้สำหรับพุ่งสอดไปในช่องด้ายยืนระหว่างการทอผ้า หลังจากที่ช่างทอเหยียบคานเหยียบให้เขาหูกแยกเส้นด้ายยืนตามลายที่กำหนด

7 ไม้กำพั่น ไม้กำพั่น หรือไม้แกนม้วนผ้า ชาวบ้านเรียกว่า “ พั้นรับผ้า ” เป็นไม้ที่ใช้ สำหรับม้วนผ้าที่ทอแล้ว ไม้แกนม้วนผ้ามีขนาดความยาวเท่ากับกี่หรือเท่ากับความกว้างของหน้าผ้า

8 คานเหยียบ คานเหยียบ หรือ ตีนเหยียบ เป็นไม้ใช้สำหรับเหยียบเครื่องบังคับตะกอ เพื่อให้เชือก ที่โยงต่อมาจากเขาหูกหรือตะกอดึงด้ายยืนให้แยกออกเป็นลายกำหนด ขณะที่ช่างทอพุ่งกระสวยด้ายพุ่ง เข้าไปขัดด้ายยืนให้เกิดเป็นลวดลายต่าง ๆ

9 สายกระตุก สายกระตุก หรือ เชือกดึงเวลาพุ่งกระสวย จึงเกิดศัพท์ว่า “กี่กระตุก” โดยช่างทอผ้าจะใช้มือข้างหนึ่งกระตุกสายเชือกนี้ กระสวยก็จะแล่นไปแล่นมาเอง และใช้มืออีกข้างดึงฟืมให้กระแทก เนื้อผ้าที่ทอแล้วให้แน่น

10 หลอดด้ายพุ่ง          หลอดด้ายพุ่ง เป็นหลอดไม้ไผ่ที่บรรจุด้ายสีต่าง ๆ สอดอยู่ในรางกระสวยเพื่อใช้พุ่ง ไปขัดด้ายยืนในขณะที่ช่างทอกำลังทอผ้าและกระตุกสายกระตุกไปหลอดเส้นด้ายพุ่งก็จะพุ่งไปขัดกับ เส้นด้ายยืนเกิดเป็นลายผ้าตามต้องการ

11 ผัง           ผัง เป็นไม้สำหรับค้ำความกว้างของผ้าให้หน้าผ้าตึงพอดีกับฟืม เพื่อว่าจะได้สะดวก เวลาทอ และเส้นด้ายตรงลายไม่คดไปคดมา ด้านหัวและด้านท้ายของผังจะผูกเข็มไว้เพื่อใช้สอดริมผ้าทั้งสองข้าง

12 ไนปั่นด้าย ไนปั่นด้าย เป็นอุปกรณ์ที่แยกออกมาจากกี่ทอผ้า ใช้สำหรับปั่นด้ายเข้ากระสวย และปั่นด้ายยืนเข้าระหัดถักด้าย

คานเหยียบ หรือ ตีนเหยียบ 13 คานเหยียบ หรือ ตีนเหยียบ เป็นไม้ใช้สำหรับเหยียบเครื่องบังคับตะกอ เพื่อให้เชือก ที่โยงต่อมาจากเขาหูกหรือตะกอดึงด้ายยืนให้แยกออกเป็นหมู่ ขณะที่ช่างทอพุ่งกระสวยด้ายพุ่ง เข้าไปขัดด้ายยืนให้เกิดเป็นลวดลายต่าง ๆ

14 เมื่อเตรียมอุปกรณ์การทอผ้าเรียบร้อยแล้ว จะต้องนำฟืม เขาหูกหรือตะกอมาทำการปลูกเขา โดยนำฝ้ายทางนอนมาต่อกับด้ายที่ปลูกเขาไว้ เพื่อเตรียมยกมาขึงให้ตึงกับกี่

15 “กี่ ” หรือ “ หูก ” เป็นชื่อเรียกเครื่องมือที่ใช้ในการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกรอ โดยใช้อวัยวะทั้งมือและเท้าให้สัมพันธ์กันเพื่อเส้นด้ายจะได้ขัดกันระหว่างด้ายเส้นยืนกับด้ายเส้นพุ่งที่มีเป็นจำนวนมากเพียงพอที่จะทำให้เกิดเป็นผืนผ้าและลวดลายตามต้องการ

ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 16 ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 1. จากภาพ เหยียบคานเหยียบ 1,2 พร้อมกัน กระตุกเชือกกระสวยจะวิ่งสอดในช่องด้ายยืนจากซ้ายไปขวา และขวามาซ้าย สอดด้ายที่อยู่ในกระสวยจากซ้ายไปขวา 1 ครั้ง พร้อมดึงฟืมเข้าเพื่อจัดเส้นด้ายให้เรียงกัน 3 4 2 1

ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 17 ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 2. ปล่อยคานเหยียบ 1 เหยียบคาน 2,3 ทำให้เขาหูกที่ 2,3 ดึงเส้นด้ายทางยาวแยก ก็สอดกระสวยกลับ ดึงฟืมเพื่อจัดเส้นด้ายให้ขัดกันเป็นแผ่นผ้าและลายตามที่กำหนด 1 4 3 2

ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 18 ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 3. ปล่อย 1,2, เหยียบ 3,4, เพื่อดึงเขาหูกหรือตะกอเพื่อแยกเส้นด้ายทางยาวได้แยกตามลายที่กำหนด แล้วสอดกระสวยกลับ ดึงฟืมให้กระทบเข้าหาตัว 1 2 3 4

ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 19 ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 4. ปล่อย 2,3 เหยียบ 4,1 สอดกระสวยกลับ ดึงฟืมกระทบเพื่อจัดเส้นด้ายทางตั้งให้เป็นแผ่นอย่างเ 2 3 1 4

ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 20 ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 5. ปล่อย 1 เหยียบ 4,3 สอดกระสวย ดึงฟืมกระทบจัดเส้นด้าย 1 2 3 4

ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 21 ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 6. ปล่อย 4 เหยียบ 3,2 สอดกระสวย ดึงฟืมกระทบเพื่อจัดผ้า 1 4 2 3

ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 22 ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 7. ปล่อย 3 เหยียบ 2,1 สอดกระสวย ดึงฟืมกระทบจัดเส้นด้าย 3 4 2 1

ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 23 ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 8. ปล่อย 2 เหยียบ 4,1 สอดกระสวย ดึงฟืมกระทบจัดเส้นด้าย 2 3 1 4

ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 24 ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 9. หลังจากทำขั้นตอนที่ 8 เสร็จให้กลับไปเริ่มต้นขั้นตอนที่ 1 ใหม่ จนถึงขั้นตอนที่ 8 ก็จะได้ดอกไม้ครบ 1 ดอก จากนั้นก็ตามขั้นตอนวนกลับไปกลับมาจนได้ขนาดของผ้าตามที่ต้องการ

ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 25 ขั้นตอนการทอผ้าห่มสี่เขาหรือสี่ตะกอลายดอกสองชั้น 10. เมื่อได้ขนาดตามที่ต้องการ ก่อนทำการตัดให้เป็นผืน ให้ไว้เชิงยาวประมาณ 2-3 นิ้ว เพื่อปั่นแล้วผูกป้อนกันไม่ให้ด้ายที่เราทอในแนวตัดหลุดออก หรือจะเย็บก็ได้ เมื่อเสร็จแล้วจะได้ดังภาพ

เอกสารอ้างอิง หลักสูตรโรงเรียน กกตูมประชาสรรค์ รัชมังคลาภิเษก 26 เอกสารอ้างอิง หลักสูตรโรงเรียน กกตูมประชาสรรค์ รัชมังคลาภิเษก หนังสือเรียน การทอผ้าพื้นบ้านด้วยภูมิปัญญาท้องถิ่น เว็บไซต์ http://www.wethaitrade.com/html/other/sik.htm http://student.swu.ac.th/hm471010393/culture.htm   http://webboard.thai-tour.com/view_topic.php?id_topic=362

ผู้จัดทำ ชื่อ-สกุล นายปรีชา จันหา ตำแหน่ง ครู 27 ผู้จัดทำ ชื่อ-สกุล นายปรีชา จันหา ตำแหน่ง ครู หน่วยงาน โรงเรียนกกตูมประชาสรรค์ รัชมังคลาภิเษก โทรศัพท์ 0872364958 043859556 e-Mail chanha.pqf@hotmail.com