การคัดเลือก “ควายงาม” ตามอุดมคติ หรืออุดมทัศนีย์ (Ideal type)
“ควายไทย มรดกไทย” “ควายไทย มรดกไทย” เป็นคำกล่าวที่ไม่เกินความเป็นจริงที่มีต่อวิถีชีวิตคนไทย และระบบเกษตรกรรมไทย ถึงแม้ปัจจุบันจำนวนควายจะลดลงอย่างต่อเนื่อง พร้อมๆ กับจิตสำนึกและความตระหนักถึงบุญคุณควาย อย่างไรก็ตาม ท่ามกลางกระแสแห่งการเปลี่ยนแปลงที่ไม่อาจหยุดยั้งได้นี้ ก็ยังมีความหวังที่ควายไทยจะคงอยู่คู่กับคนไทย เพื่อรักษาพยัญชนะไทย ตัวที่ 4 คือ ค...ควาย เข้านา เอาไว้ให้ได้ชั่วลูกหลาน
เอกลักษณ์เฉพาะควายไทย 1. อ้องคอ หรือบั้งคอ/บ้องคอ คือขนและผิวหนังสีขาว รูปตัววี (V) เหมือนแถบบั้งนายสิบ (Chevron) พาดขวางบริเวณใต้ คอ อยู่ช่วงระหว่างอกลูกมะพร้าวถึงคอต่อ สามารถจำแนกได้ 3 แบบ คือ 1.1 ควายสามอ้อง
อ้องคอ หรือบั้งคอ/บ้องคอ 1.2 ควายสองอ้อง มีขนสีขาวรูปตัววีเพียง 2 แถบ ตรงกับเชือกผูกคอ 1 แถบ และบริเวณเหนืออกลูกมะพร้าว อีก 1 แถบ เป็นลักษณะควายงามทั่วไป 1.3 ควายทั่วไป ควายที่เลี้ยงกันอยู่ทั่วไป ที่เป็น ควายปลัก จะต้องมีอ้องคอสีขาว โดยอาจจะมีระหว่าง 1- 2 แถบ แต่ว่าขนสีขาวรูปตัววี มองเห็นไม่ชัดเจนบาง ตัวถ้าไม่สังเกตให้ดีก็จะมองไม่เห็น ซึ่งส่วนใหญ่จะ ชัดเจนเพียง 1 แถบ และไม่นับเป็นควายงาม
2. จุดขนสีขาวบนใบหน้า จุดขนสีขาวบน โดยมี 3 ตำแหน่ง รวม 7 จุด ด้วยกัน คือ 1. บริเวณหัวตาต่อกับหัวคิ้ว ขนาดเท่ากันทั้ง 2 ข้าง 2. บริเวณแก้ม ทั้ง 2 ข้างต้องตรงกัน 3. บริเวณข้างกรามล่าง 2 ข้าง ซ้าย-ขวา ในตำแหน่งที่ตรงกัน และในแนวเดียวกันนี้จะมีจุดขาว อีก 1 จุด อยู่ใต้คาง
3. ข้อเท้าขาว ข้อเท้าขาว จากเล็บขึ้นมาถึงข้อเข่าขาหน้า และขาหลัง มองดูเหมือนใส่ถุงเท้าสีขาว โดยจะมีสีดำขีดขวางตรงตำแหน่งข้อกีบ โดยในตำแหน่งของขาหลังจะมีสีดำชัดเจนกว่าขาหน้า
ควายมูร่าห์หรือควายลูกผสมปลายลึงค์จะหย่อนยาน 4.ขั้วอัณฑะและปลายลึงค์ ควายไทยจะมีขั้วอัณฑะสั้น เกือบติดท้อง ไม่คอดกิ่ว และปลายลึงค์จะหย่อนลงเล็กน้อย ขั้วอัณฑะสั้นไม่คอดกิ่ว ควายมูร่าห์หรือควายลูกผสมปลายลึงค์จะหย่อนยาน
5. สีหนังและขน สีของควายจะเป็นสีผสมของหนังและขน และควายไทยโดยปกติขนไม่ได้ดกหนามาก เหมือนควายแขก สีที่เห็นจึงเป็นสีของหนังเป็นส่วนใหญ่ โดยสีของควายอาจแตกต่างกันได้ จากแหล่งน้ำที่เลี้ยง ความสมบูรณ์ร่างกาย รวมถึงช่วงอายุต่างฯ คำ (2553) ให้ความเห็นว่าควายที่มีสีหนังและขนเป็นสีเปลือกเมล็ดมะขามถือว่าเป็นสุดยอดของสีควายงาม รองลงมาคือสีเลา หรือสีเทา สีเปลือกเมล็ดมะขาม