นางอุสา-ท้าวบารส เนื้อเรื่อง ในชาติปางก่อนนางอุสาเป็นนางฟ้า อยู่บนสวรรค์ ต่อมาได้ทำผิดกฎแห่งสวรรค์จึงถูกพระอินทร์ลงโทษให้ลงมาใช้กรรมในโลกมนุษย์นางจึงจุติในดอกบัวใกล้กับอาศรมฤาษีจันทา ฤาษีจันทาเห็นเข้าจึงนำมาเลี้ยงดู ต่อมาเจ้าเมืองพานและพระมเหสีทราบข่าวจึงขอนางกับฤาษีจันทาไปเลี้ยงเป็นบุตรบุญธรรมเมื่อเจ้าเมืองพานได้นางอุสามาเป็นธิดาก็รู้สึกหวงแหนมาก นางอุสามีรูปร่าง หน้าตา สวยงาม หาหญิงใดในหล้ามาเปรียบมิได้ ต่อมาเมื่อนางแตกเนื้อสาวเจ้าเมืองพานจึงได้นำไปไว้กับฤาษีจันทาเพื่อศึกษาวิชาไว้ป้องกันตัว
โดยเจ้าเมืองพานได้สร้างหอสูงไว้ให้นางอุสาอยู่อาศัย จากวัยเด็กสู่วัยสาวนางอุสาไม่เคยพบผู้คนโดยเฉพาะหนุ่มๆเลยสักครั้งนางจึงเหงา วันหนึ่งนางอุสาเก็บดอกไม้มาร้อยเป็นมาลัยรูปหงส์ฟ้าและเขียนความในใจลงไปในมาลัยใส่กระทงลอยน้ำและอธิฐานว่า ขอให้กระทงน้อยใบนี้ลอยไปพบชายหนุ่มเนื้อคู่ของข้าดัวยเถิด แล้วปล่อยกระทงลอยออกสู่แม่น้ำโขงเขตเมืองปะโค ขณะนั้นท้าวบารสลูกชายเจ้าเมืองปะโค ได้ออกไปที่ท่าน้ำพบกระทงลอยอยู่จึงคว้ามาอ่าน ท้าวบารสจึงขี่ม้าขึ้งไปตามลำธารจนถึงหอนางอุสาทันใดนั้นก็มีเสียงเพลงพื้นเมืองลอยมาจากหอนาง ท้าวบารสจึงผูกม้าไว้ที่เพิงหินแล้วเดินตามหาเสียงนางไปจนถึงหอนาง และทั้งสองก็ได้ตกลงได้เสียเป็นคู่ครองกัน ต่อมาเจ้าเมืองพานทาบเรื่องจึงหาทางกำจัดลูกเขย โดยออกอุบายท้าสร้างวัดแข่งกันและสร้างให้เสร็จในเวลาครึ่งคืน เริ่มตั้งแต่ตะวันตกดินจนถึงดาวฤกษ์ขึ้นถ้าใครแพ้พนันต้องถูกตัดหัวท้าวบารสลูกเขยรับคำท่าพ่อตามีบริวารมากกว่า แต่ท้าวบารสมีอุบายดีกว่าท้าวบารสสั่งให้บริวารนำเอาคบไฟไปจุดบนยอดเขา เจ้าเมืองพานเห็นก็เข้าใจว่าดาวฤกษ์ขึ้นจึงหยุดสร้างแต่ท้าวบารสกลับสร้างต่อจนเสร็จ
เจ้าเมืองพานจึงแพ้พนันและถูกตัดหัว ท้าวบารสจึงพานางอุสากลับเมืองปะโค ดัวยความงามของนางจึงทำให้เหล่ามเหสีและนางสนมอิจฉา ริษยาจึงวางแผนกำจัดนางอุสาโดยให้โหรทำนายว่าท้าวบารสมีเคราะห์ต้องออกเดินป่าเพื่อสะเดาะเคราะห์ ในระหว่างที่ท้าวบาสออกเดินป่าเหล่านางสนมก็ใช้กิริยา วาจา เยาะเย้ย กลั่นแกล้งนางอุสาจนนางตรอมใจ มีอาการทรุดหนัก นางจึงตัดสินใจกลับไปอยู่หอนางตามเดิม เมื่อท้าวบารสกลับมาทราบเรื่องจึงรีบตามนางไป ซึ่งเป็นเวลาที่นางอุสาป่วยหนัก แล้วนางอุสาก็สิ้นใจในอ้อมกอด ของท้าวบารสอย่างสงบ ท้าวบารส เสียใจมากจึงตรอมใจตายตามนางอุสาไป คติสอนใจ ความรักทำไห้เรามีความสุขได้มันก็ทำให้เราตกอยู่ในความทุกข์ได้เช่นเดียวกัน และทำไห้เราทำเรื่องที่ไม่ถูกได้
หอนางอุสา ตั้งอยู่ภายในอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ. บ้านผือ จ หอนางอุสา ตั้งอยู่ภายในอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี