หลักการ เทคนิค และการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ

งานนำเสนอเรื่อง: "หลักการ เทคนิค และการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ"— ใบสำเนางานนำเสนอ:

1 หลักการ เทคนิค และการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ
รองศาสตราจารย์ ดร.รัชนี สรรเสริญ สำนักวิชาวิทยาศาสตร์สุขภาพ มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง

2 การวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ
การนำเอาชิ้นส่วนย่อย ๆ มาต่อกันให้เป็นรูปร่าง หรือเป็นภาพที่สมบูรณ์ การนำเอาข้อมูลมาแยกแยะผสมผสาน เพื่อให้เกิดเป็นแนวความคิด หรือความสัมพันธ์ เป็นรูปภาพที่สมบูรณ์ ที่ใช้อธิบายและตอบคำถามการศึกษาวิจัยแต่ละครั้ง Ongoing analysis จัดกลุ่มข้อมูล กรองหาประเด็นสำคัญ มองหาความเชื่อมโยง เปรียบเทียบข้อมูล หาข้อหักล้างและสนับสนุน ลองหาทางจัดกลุ่มใหม่ สร้างผังความเชื่อมโยง หาบทสรุปรวม

3 การวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ
เนื่องจากข้อมูลที่ได้จากการวิจัยเชิงคุณภาพเป็นรูปแบบของเนื้อความ คำพูด ข้อความ เกี่ยวกับปรากฏการณ์ เหตุการณ์ การระทำ/การปฏิบัติที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวัน วิธีการวิเคราะห์ข้อมูลจึงมีลักษณะที่เรียกรวม ๆ ว่า การวิเคราะห์เนื้อหา Content analysis การวิเคราะห์เนื้อหามีหลากหลายแนวทางด้วยกัน แต่หลักเกณฑ์ที่เป็นแกนกลางและใช้ได้ในทุกสถานการณ์ คือ แนวทางที่เรียกว่าวิธีอุปนัย Inductive approach

4 แนวทางการวิเคราะห์ข้อมูลโดยวิธีอุปนัย
รวบรวมข้อมูลดิบไม่ว่าจะเป็นการเก็บข้อมูลโดยวิธีการใด เช่น การสัมภาษณ์เชิงลึก การสังเกต การจัดสนทนากลุ่ม หรือการรวบรวมเอกสาร แปลงข้อมูลดิบให้เป็นแนวคิด (Concept) หรือข้อค้นพบเบื้องต้นโดยการแยกแยะ จัดกลุ่มข้อมูลให้เป็นหมวดหมู่ เพื่อการวิเคราะห์ให้ได้ข้อค้นพบในแต่ละหมวดหมู่ เชื่อมโยงหรือบูรณาการข้อค้นพบแต่ละหมวดหมู่เข้าด้วยกัน เพื่อให้เห็นภาพรวม พร้อมทั้งวิเคราะห์ ตีความและให้ความหมาย/คำอธิบายใหม่ และประมวลเป็นข้อสรุป “หัวใจสำคัญของการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ คือ การหาความหมาย/คำอธิบายแบบแผนพฤติกรรม และปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้น ดังนั้น ก่อนที่จะให้ความหมายหรืออธิบายได้เราต้องหาแบบแผนพฤติกรรมที่เกิดขึ้นให้ได้เสียก่อน”

5 กระบวนการการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ
ผู้วิจัยต้องใช้กระบวนการ 4 ขั้นตอนเหล่านี้ตลอดเวลาจนกระทั่งการวิเคราะห์ข้อมูลเสร็จสิ้น ขั้นตอนการเก็บรวบรวมและจัดการข้อมูล (preconstruction) ขั้นตอนการประกอบเรื่อง (Construction) เช่น การดูภาพรวมของแต่ละรายกรณี นำมาประมวลหรือประกอบให้เป็นเรื่อง หรือบันทึกข้อมูล หากมีข้อมูล 10 คน เท่ากับมี 10 เรื่อง ขั้นตอนการลดทอนและแยกย่อยข้อมูล (deconstruction) เป็นขั้นตอนการอ่าน การจับประเด็น ใส่รหัส สรุปสาระหลัก ๆ ที่ได้จากแต่ละราย แยกแยะ จัดกลุ่มให้เป็นหมวดหมู่ (เพื่อให้ง่ายต่อการเปรียบเทียบและตีความ) ในขั้นนี้เราจะรวมเอาการวิเคราะห์และการอธิบาย เพื่อให้ได้ข้อค้นพบในแต่ละหมวดหมู่เข้าไว้ด้วยกัน ขั้นตอนการประกอบภาพรวม (reconstruction)เป็นขั้นตอนการเชื่อมโยงหรือบูรณาการข้อค้นพบของแต่ละหมวดหมู่เข้าด้วยกันเพื่อให้เห็นภาพรวม นำประเด็นที่ได้จากทุกรายกรณีมาประกอบเรื่องใหม่ หรือขยายความหมายเพิ่มเติม เพื่อให้เห็นภาพรวม สร้างเป็นข้อสรุปขึ้นมา

6 หลักการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ
การหาแบบแผน (Pattern-matching) เป็นการหาข้อมูลที่เกิดขึ้นซ้ำ ๆ กันจนเป็นแบบแผนขึ้น แบบแผนจะเห็นได้ชัดจากการที่ข้อมูลจากหลายแหล่ง หลายคนในเรื่องเดียวกัน จะออกมาในทิศทางเดียวกัน ข้อมูลอาจจัดได้หลายกลุ่ม (ไม่จำเป็นต้องเป็นกลุ่มเดียว) ซึ่งก็หมายถึงหลายแบบแผนพฤติกรรม Universal Pattern แบบแผนที่ชัดเจน แบบแผนรวม แบบแผนที่ชัดเจนเป็นสากล Rival Pattern แบบแผนที่แตกต่างกันไป (ในสังคมนั้น) หากต่างไป 1 รายกรณีก็มีความสำคัญ ต่างไปเพราะเหตุอันใด การให้คำอธิบาย (Explanation-building)ในขั้นตอนนี้ ผู้วิจัยทำความเข้าใจว่าแบบแผนพฤติกรรมดังกล่าวที่พบในขั้นตอนแรกเกิดขึ้นได้อย่างไร มีอะไรเป็นตัวกำหนดพฤติกรรม หรือปรากฏการณ์นั้นบ้าง หรือกล่าวอีกนัยหนึ่งคือ พฤติกรรม/ปรากฏการณ์นั้น ๆ เกี่ยวข้องกับปัจจัย หรือปรากฏการณ์อื่นๆ ในสังคมนั้นอย่างไร

7 การให้คำอธิบาย Explanation-building
การให้คำอธิบายสามารถกระทำการตีความได้หลายวิธี First order interpretation การวิเคราะห์ตามความหมายของข้อมูลที่ได้มาจากผู้ให้ข้อมูล จากการสังเกต หรือข้อมูลที่มีอยู่แล้ว เป็นการถามหาความหมายจากผู้ให้ข้อมูล Second order interpretation เป็นการวิเคราะห์ผ่านมุมมองหรือตัวของผู้วิจัย Third order interpretation เป็นการใช้ทฤษฏี โมเดลต่าง ๆ มาเชื่อมโยงและอธิบาย

8 เทคนิคที่ใช้ในการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ
หัวใจสำคัญของการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพอยู่ที่การเปรียบเทียบ ผู้วิจัยจะใช้เทคนิคใด หรือใช้หลาย ๆ เทคนิคร่วมกัน ไม่มีสูตรที่แน่นอนตายตัว ขึ้นอยู่กับวัตถุประสงค์ของโครงการและลักษณะของข้อมูลที่ผู้วิจัยมีอยู่ อย่างไรก็ตามผู้วิจัยควรตระหนักว่า แต่ละเทคนิคนั้นจะช่วยผู้วิจัยได้ในเรื่องใดบ้าง เมื่อใดควรจะใช้เทคนิคใด

9 เทคนิคที่ใช้ในการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ
การปรับเปลี่ยนแนวคิดตามข้อมูลเชิงประจักษ์ (Successive Approximation) การวิเคราะห์เพื่อแสดงตัวอย่าง (Illustrative method) การวิเคราะห์เปรียบเทียบ (Analytic comparison)

10 การปรับเปลี่ยนแนวคิดตามข้อมูลเชิงประจักษ์
วิธีการนี้ช่วยให้ผู้วิจัยได้ภาพรวมของสาระสำคัญของโครงการวิจัย เป็นผลของการวิเคราะห์เบื้องต้นจากการเก็บรวบรวมข้อมูลในแต่ละครั้ง (เช่น อาจจะเป็นในแต่ละวัน แต่ละกรณีศึกษา) เริ่มตั้งแต่การวิเคราะห์เปรียบเทียบข้อมูลที่ได้กับวรรณกรรมที่ผู้วิจัยทบทวนมาตั้งแต่แรก นำข้อมูลที่ได้มาใหม่ในการเก็บข้อมูลแต่ละครั้งวิเคราะห์เปรียบเทียบกับผลที่ได้ในแต่ละครั้ง ซึ่งจะทำให้แนวคิดหรือข้อสันนิษฐานที่มีในตอนแรกปรับเปลี่ยนไปเรื่อย ๆ จนกว่าผลที่ได้จะอยู่ตัว (Saturation) ทบทวนวรรณกรรม ทำให้ได้แนวคิดข้อสันนิษฐาน เก็บข้อมูล วิเคราะห์เปรียบเทียบข้อมูลที่ได้กับแนวคิดข้อสันนิษฐานที่มีอยู่ ปรับเปลี่ยน แนวคิดข้อสันนิษฐานตามผลการวิเคราะห์ เก็บข้อมูลเพิ่มเติม วิเคราะห์เปรียบเทียบกับผลที่ได้ในครั้งก่อน ** ทำดังนี้ไปเรื่อย ๆ จนกว่าผลการศึกษาที่ได้จะอยู่ตัว กล่าวคือถึงแม้จะเก็บข้อมูลเพิ่มก็ไม่ทำให้ผลที่ได้เปลี่ยนแปลงไป ดังนั้นผู้วิจัยไม่จำเป็นต้องเก็บข้อมูลเพิ่มวิธีการนี้เรียกว่า การเปลี่ยนแปลงแนวคิดตามข้อมูลเชิงประจักษ์ **

11 การปรับเปลี่ยนแนวคิดตามข้อมูลเชิงประจักษ์
มี Assumption อยู่ก่อนแต่ไม่ใช่ถาวรสามารถปรับเปลี่ยนได้ในภายหลัง ผู้วิจัยอ่านข้อมูลซ้ำ ๆ ค้นหาประเด็น ข้อมูลที่ได้รับอาจตอบคำถามวิจัย หรือสมมติฐานที่ตั้งไว้ เป็นการยืนยันแนวคิดเดิม หรือขยายแนวคิดเพิ่มเติม อาจได้ข้อค้นพบใหม่ นำไปสู่แนวความคิดใหม่ หรือสมมติฐานใหม่ สมมุติฐานเดิม ความไม่ตระหนักเป็นสาเหตุของการที่ผู้สูงอายุขาดนัดหรือมารับการรักษาไม่สม่ำเสมอ การที่ผู้สูงอายุขาดนัดหรือมารับการรักษาไม่สม่ำเสมอ เพราะประเด็น Availability, Accountability, Accessibility, Acceptability & Alternative ข้อค้นพบจากสนาม

12 การวิเคราะห์เพื่อแสดงตัวอย่าง
วิธีการนี้เป็นการนำเอาข้อมูลที่ได้มาแสดงให้เป็นตัวอย่างของทฤษฎีหรือ ปรากฏการณ์ทางสังคม ซึ่งนอกจากจะเป็นการฉายภาพตัวอย่างแล้ว ยังทำให้ทฤษฎีหรือปรากฏการณ์นั้นหนักแน่นขึ้น เช่น มีโมเดล แล้วเก็บข้อมูลมาแสดงให้เห็นภาพ เป็นลักษณะของการพรรณนาเท่านั้น อำนาจการวิเคราะห์ต่ำ เก็บและวิเคราะห์ข้อมูลเพื่อแสดงตัวอย่าง

13 การวิเคราะห์เปรียบเทียบ
การวิเคราะห์เปรียบเทียบและหาหลักฐานมาสนับสนุน ใช้ได้ในกรณีที่ผู้วิจัยมีข้อมูลอย่างน้อย 2 ชุด เช่น ข้อมูลจากคลินิก ก. และข้อมูลจากคลินิก ข. เป็นต้น ต้องการหาแบบแผนหรือปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นอย่างสม่ำเสมอในบริบทสังคม-วัฒนธรรมหนึ่ง พร้อมทั้งวิเคราะห์เพื่อหาคำอธิบาย โดยใช้วิธีการเปรียบเทียบ 2 ลักษณะ Method of agreement มีประเด็น/แบบแผนอะไรที่เหมือนกัน ทำไมถึงเหมือนกัน Method of disagreement มีประเด็น/แบบแผนอะไรที่ไม่เหมือน ทำไมถึงไม่เหมือนกัน ศึกษาอย่างละเอียดในจุดที่เหมือน/แตกต่าง เพื่อหาเหตุผล (หลักฐาน) มาสนับสนุน/ปฏิเสธ พฤติกรรมที่เหมือนกัน แตกต่างกันนั้น

14 ตัวอย่างการวิเคราะห์เปรียบเทียบ
Experience เตย พิม ทราย การมีเพศสัมพันธ์ครั้งแรก ไปเที่ยวน้ำตกค่ะกินเหล้ากันตอนกลางวัน แต่ปกติจะมีอะไรกันที่บ้านของแฟน หลังสงกรานต์เขาชวนไปเที่ยวที่ขรัวยาวแล้วก็กลับไปบ้านเค้าไปตอนกลางวัน ที่บ้านแฟนค่ะ ตอนเย็น เค้าเมานิดหน่อย หนูก็เมานิดหน่อย การคุมกำเนิด ฝ่ายชายเป็นคนป้องกันอย่างเดียว ไม่ได้กินยาคุมมีค่ะที่ไม่ได้ใช้ แต่ว่าหลั่งนอก มันกินแล้วแล้วก็หยุดเพราะท้องมันอืดก็เลยไม่กิน กินไม่ได้มันแพ้ ปรึกษาหมอ เปลี่ยนแล้วก็ยังแพ้ ยาฉีดอายุไม่ถึงเค้าไม่ฉีดให้ ไม่รู้ค่ะ หนูกลัวเป็นหมัน ตอนนั้นก็ไม่แน่ใจค่ะ เพราะปกติทานแล้วประจำเดือนก็มาแล้วก็หยุดทาน หยุดทานครั้งแรกก็มาปกติแล้วก็ไม่ทานอีกเลย แล้วประจำเดือนก็ไม่มา หนูลืมทานยาค่ะ ไม่แพ้ค่ะ การทำแท้ง ปรึกษาแฟน แฟนก็เลยให้ปรึกษาพ่อเค้า แล้วเราก็ไปปรึกษาพ่อกับแม่อีกครั้ง ตอนแรกจะให้เอาออกแต่เราไม่อยากเอาออก ตัดสินใจว่าจะเก็บเด็กไว้ พ่อแม่ก็เลยเอาไว้เพราะทางฝ่ายผู้ชายไม่ให้เอาเด็กออกถ้าเอาออกเค้าจะไม่ให้แต่งงาน เครียดเลยค่ะ คิดอะไรไม่ออก อยากเอาออก แล้วแม่ก็บอกไม่ให้เอาออก เค้าก็ไปบอกแม่ แล้วพ่อกับแม่เค้าก็ถามว่าจะเอาออกไหม หนูก็เลยถามแม่ แล้วให้แม่ไปบอกพ่อ แล้วฝ่ายทางนู้นเค้าก็บอกว่าแล้วแต่พ่อของหนูว่าจะเอาออกหรือไม่และพ่อก็บอกให้เอาออก พ่อกับแม่ฝั่งนู้นก็เลยพาไป หนูก็ตอนแรกก็กลัวๆ แล้วหนูก็สงสารพ่อกับแม่ด้วยก็เลยทำ ไปเอาออกที่คลินิก ได้2เดือนแล้วค่ะ เป็นก้อน ถ้าเลือกได้หนูอยากเก็บเด็กไว้ โอกาสทางการศึกษา ก็ไปขอเอาเกรดตอน ม.5 ไปเรียนต่อ กศน. ค่ะ จบ ม.3 แต่งงาน จบ ม.3ก็ไปทำงานเลย เรียนจนจบม.6 การถูกตีตราทำให้อับอาย ก็ไม่มีปฏิกิริยาอะไร แค่เข้ามาถามเฉยๆว่า ผู้หญิงหรือผู้ชาย เค้าก็ไปบอกทั้งหมดหมู่บ้าน เอาไปนินทา ไม่ปรากฏจากการสัมภาษณ์ การได้รับการสนับสนุนจากครอบครัว ส่วนหนึ่งก็แม่ช่วยเลี้ยง เงินที่เลี่ยงลูกส่วนใหญ่มาจากแฟนกับแม่ ครั้งแรกที่ทำตามพ่อเพราะหนูสงสารพ่อกับแม่ แล้วท้องครั้งที่2 หนูก็ไม่กล้าเอาออกอีกแล้วเพราะกลัวมันบาป พ่อกับแม่ก็เลยบอกไม่ต้องเอาออก ให้เลี้ยง ตอนแรกก็กลัวค่ะ ตอนท้องที่ 2 ได้ประมาณ 3-4 เดือน แล้วก็พ่อกับแม่ก็เริ่มดีใจ ช่วยดูแล

15 กรอบการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ
รองศาสตราจารย์ ดร.รัชนี สรรเสริญ สำนักวิชาวิทยาศาสตร์สุขภาพ มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง

16 การวิเคราะห์ข้อมูล การวิเคราะห์เนื้อหา (Content analysis)
การวิเคราะห์แก่นสาระ (Theme analysis) การวิเคราะห์เปรียบเทียบหลายกรณี (Cross case comparison)

17 การวิเคราะห์เนื้อหา การอ่านเอาเรื่อง การจับประเด็น จับใจความ
ค้นหาแบบแผนที่นำไปสู่การทำความเข้าใจแบบแผนพฤติกรรมนั้น ๆ ตีความเพื่อสรุปให้เห็นข้อค้นพบ หรือคำตอบของโจทย์วิจัยเป็นเป้าหมายสุดท้าย วิธีการวิเคราะห์แบบบรรณาธิการ อ่านเพื่อให้ได้เนื้อหา (ความหมาย) จัดกลุ่มความหมาย หาแบบแผน เชื่อมโยงแบบแผนต่าง ๆ เข้าด้วยกัน เก็บข้อมูลและวิเคราะห์เพิ่มเติม จนแสดงความสัมพันธ์และตอบคำถามวิจัย ใช้ในงานศึกษา Document analysis ดูความถี่ตามคำหรือเนื้อหาที่ปรากฏ

18 ตัวอย่างการวิเคราะห์เนื้อหา
เนื้อหาข้อมูลในนิตยสารสุขภาพของไทย นิตยสาร 4 ฉบับ ได้แก่ Men Health , Women’s Health ชีวจิต และ Health Today ประเภทละ 4 ฉบับ รวม 16 ฉบับ ที่ออกจําหน่ายในช่วงเวลาตั้งแต่มกราคมถึง เมษายน 2555 นำเสนอเนื้อหาสุขภาพในรูปบทความ มีความรู้ด้านสุขภาพประเภทเสริมสร้าง/ป้องกัน มีรูปแบบการโฆษณาสินค้า เน้นเนื้อหาการออกกำลังกายมากที่สุด รองมาเป็นอาหาร โรคที่กล่าวถึงมากที่สุด คือมะเร็ง รองมาคือโรคเกี่ยวกับสมองและหัวใจ

19 การวิเคราะห์แก่นสาระ
แก่นสาระอาจมาจากข้อมูลที่ได้จากสนาม สังเคราะห์ขึ้นมาเป็นแก่นที่มีความหมาย เป็นการสร้างแก่นสาระของเรื่องในลักษณะ Ground theory แก่นสาระอาจมาจากทฤษฎีที่ผู้วิจัยวางไว้ เป็นการวิเคราะห์ข้อมูลที่มาจากความไวเชิงทฤษฎี มาจากโครงร่างคำถามที่ใช้ในการสัมภาษณ์หรือทำการสนทนากลุ่ม มาจากการทบทวนวรรณกรรม ประสบการณ์และระบบคุณค่าส่วนตัวของผู้วิจัย

20 ตัวอย่างการให้รหัสตามแนวคิดที่สัมพันธ์กัน

21 ตัวอย่างการให้รหัสแบบคัดสรรหรือการหาแก่นของเรื่อง
หมายเหตุ นโยบายสุขภาพที่เกี่ยวข้องกับสุขภาพของผู้สูงอายุชนชาติพันธุ์ ลักษณะของระบบบริการสุขภาพ การใช้บริการสุขภาพ ลักษณะสำคัญของประชากรผู้สูงอายุชนชาติพันธุ์ ความพึงพอใจของผู้สูงอายุชนชาติพันธุต่อการบริการ

22 ตัวอย่างการวิเคราะห์หาแก่นของเรื่อง
การตายดีตามการรับรู้ของพระภิกษุ การตายที่ไม่ทรมาน การตายที่ไม่มี เครื่อง ยื้อชีวิต การตายที่ไม่ทุรนทุราย การตายที่คล้ายการนอนหลับ การตายที่เป็นไปตามวัฏ การตายที่ผ่านกระบวนการเกิด แก่ เจ็บ ตายที่ถูกกำหนดไว้แล้ว เป็นไปตามอายุขัย การตายที่เข้าใจในความตาย การตายที่ยอมรับกับความตายได้ การตายที่ได้เตรียมพร้อม ก่อนตาย การตายที่หมดหวง

23 การวิเคราะห์ข้อมูล มีความรู้ มีข้อมูล มีตรรกะ มีระบบ มีเหตุผล
มีความฉุกคิด มีฉันทะ มีความสุขกับการคิด

24 การวิเคราะห์ข้อมูล ปรากฏการณ์หนึ่ง สามารถมองหรือถูกตีความได้หลายความหมาย ดังนั้นการวิเคราะห์ข้อมูล หรือการสร้างบทสรุปจากข้อมูลชุดหนึ่ง ๆ จึงสามารถทำได้หลายทางขึ้นกับคำถามการวิจัยที่เราถาม หรือกรอบทัศนะที่เรามี วิธีที่ถูกต้อง ในการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพ ไม่ได้มีวิธีเดียว สิ่งสำคัญที่สุดในการวิจัยเชิงคุณภาพ คือ การจะมีข้อสรุปใดๆ ก็แล้วแต่ เราต้องตอบตัวเองให้ได้ว่า ทำไม หรือ หลักฐานอะไรที่ทำให้เราสรุปเช่นนั้น